Ekstraktivizam

Piše: 

Diana Vela Almeida
Iz teksta: „Petstogodišnje nasljeđe ekstraktivizma dio je trajnog imperijalističkog interesa industrijskih sila da diljem svijeta osiguraju pristup i kontrolu nad prirodnim resursima, čak i u današnjim tranzicijama zelene energije. Kao takav, ekstraktivizam stoji u oštroj suprotnosti s procvatom alternativnih oblika egzistencije i korištenja zemlje. Protivljenje ekstraktivizmu ne znači da ljudi uopšte ne mogu koristiti neki resurs i nipošto ne implicira binarni izbor između ekstraktivizma ili nerazvijenosti. Naprotiv, anti-ekstraktivizam se fokusira na to kakvu vrstu života u cjelini želimo ostvariti i kako gradimo globalne sisteme pravde.”

 

S engleskog prevela: M. Evtov

Ekstraktivizam bi se mogao jednostavno definisati kao proizvodni proces kojim se prirodni resursi uklanjaju s tla ili ispod njega da bi se na globalnom tržištu prodavali kao roba. Samo što definicija ekstraktivizma u stvari nije tako jednostavna. Ekstraktivizam je povezan s postojećim – kroz istoriju nastalim – geopolitičkim, ekonomskim i društvenim odnosima. To je ekonomski model razvoja koji transnacionalne kompanije i države praktikuju diljem svijeta, a može se pratiti više od 500 godina unazad, sve do evropske kolonijalne ekspanzije. Istorija kolonija ne može se ispričati bez duge priče o pljački minerala, metala i drugih visokovrijednih resursa u Latinskoj Americi, Africi i Aziji – pljački koja je najprije zadovoljavala zahtjeve za razvojem evropskih kraljevstava, a kasnije SAD-a i u novije vrijeme i Kine.

Ovaj model akumulacije bogatstva i danas je ključan dio strukture globalno dominantnog kapitalističkog sistema (u kojem je moć u rukama onih koji kontrolišu novac i proizvodnju) koji je proširio granicu ekstrakcije nauštrb drugih načina korištenja zemljišta i resursa. Takvo izrabljivanje prisvojilo je i ljudska tijela: kao robova ili, u novije vrijeme, intenzivno eksploatisanih prekarnih radnika. Ekstraktivizam je u potpunosti povezan s eksploatacijom ljudi.

Današnje ekstraktivne industrije (kao plinska, naftna i rudarska) ozloglašene su i zbog kršenja ljudskih i ekoloških prava, te podržavanja vrlo kontroverznih političkih i ekonomskih reformi u siromašnim zemljama.

 

Širenje globalnih granica ekstrakcije

S porastom globalne potražnje za robom, od sredine 20. stoljeća granice ekstraktivizma se šire diljem ove planete. Većina neindustrijalizovanih zemalja (ali i industrijalizovanih poput Norveške, Kanade i SAD-a) aktiviraju svoje primarne proizvodne sektore radi iskorištavanja dotad nedostupnih predjela, recimo u slučaju hidrauličkog frakturiranja i vađenja katranskog pijeska na Arktiku ili na otvorenom moru.

Države takve ekstraktivističke projekte odobravaju kao strateški važne za njihov razvoj: zemlje bogate resursima tako mogu ojačati svoje komparativne ekonomske prednosti – to jest svoju ekonomsku moć u odnosu na ekonomsku moć drugih država. Drugim riječima, siromašne zemlje mogu svoje prirodne resurse eksploatisati radi vlastitog ekonomskog rasta, porasta zapošljavanja i smanjenja siromaštva.

Ova ideja je u zemljama u razvoju već odavno ukorijenjena, ali te zemlje kroz istoriju nisu bile u stanju da bogatstvo resursa pretvore u takozvani razvoj. U nekim zemljama bogatim prirodnim resursima – tipično u afričkim s velikim nalazištima nafte ili minerala – čak postoji obrnut odnos između smanjenja siromaštva i ekonomske uspješnosti.

To znači da je mnogo ekstraktivnih aktivnosti povezano s visokim razinama siromaštva, ekonomskom zavisnošću od dotoka kapitala iz razvijenih zemalja i političkom nestabilnošću. Ovaj fenomen je poznat kao „prokletstvo resursa“.

U posljednjih 20 godina nekoliko vlada u Latinskoj Americi, Africi i Aziji osporava „prokletstvo resursa“ uspostavljajući državnu kontrolu nad novim oblicima primarne proizvodnje ekstraktivnih industrija. Usmjereni su na intenzivne i velike projekte koji pokrivaju prethodno nezamisliva okruženja (i opet, rudarenje u dubokom moru i hidrauličko frakturiranje), kao i nove oblike ekonomske eksploatacije kao što su agroindustrija, ribarstvo, izvlačenje drvne sirovine, turizam, stočarstvo, i energetski megaprojekti.

Ova nastojanja zahtijevaju reforme državnih politika. U Aziji i Africi ekstraktivističke državne politike pridržavaju se onoga što se naziva „resursni nacionalizam“ a uključuje potpunu ili djelimičnu nacionalizaciju ekstraktivnih industrija, ponovno pregovaranje ugovora sa stranim ulagačima, povećanje udjela države u dionicama, nove ili više poreze radi povećanja naknade od koncesija za eksploataciju resursa i obrada resursa radi postizanja dodane vrijednosti [preradom sirovine se dobija poluproizvod ili čak i proizvod koji donosi veću zaradu, potpomaže razvoj tehnologija i zapošljavanje stručnije radne snage i sl, op.ur.].

U Latinskoj Americi je robni bum početkom 2000ih, obilježen povećanjem cijena robe i transnacionalnih investicija, doveo do velikog ekonomskog rasta u onome što se naziva „neoekstraktivizam”. Neoekstraktivizam je srodnik resursnog nacionalizma i njegova se pojava poklopa s dolaskom na vlast nekoliko progresivnih vlada u toj regiji koje su svojim zemljama preuzele i veću državnu kontrolu nad prirodnim resursima.

Zagovornici neoekstrativizma su tvrdili da će nove ekstraktivističke prakse biti „ekološki prihvatljive” i „društveno odgovorne”, čime će se minimizirati katastrofalni učinak ekstraktivizma kakav je bio praktikovan kroz kolonijalnu i neoliberalnu istoriju. Uprkos tome se ekstraktivne industrije svejednako šire, donoseći i u nova područja negativne učinke kao što su oduzimanje zemlje ljudima koji od nje žive, podčinjavanje vrijednosti zajednice vrijednostima razvoja vođenog ekstrakcijom i narušavanje društvenih struktura, teritorija i alternativnih oblika života.

U raspravama oko ekstraktivizma nema konsenzusa oko rješavanja problema uzrokovanih ovim načinom razvoja. Neki misle da na ekstraktivizam treba gledati pozitivno zato što je u Latinskoj Americi ranih 2000ih ostvaren ekonomski rast i povećana javna potrošnja. Drugi naglašavaju da većinu proizvedenog bogatstva transnacionalni ulagači izvlače iz zemalja proizvođača kojima, lokalno ili regionalno, ostaju negativni učinci.

A iz perspektive direktno pogođenih ekstraktivnim industrijama, jasno je da se ekonomski prihodi ne pretvaraju u društveno pravedno blagostanje, i da se ti prihodi stvaraju uništavanjem njihovih života i njihove zemlje.

 

Nema neutralnih ekonomskih modela

Da bismo bolje razumjeli složenost problema s ekstraktivizmom, pogledajmo tri međusobno povezane dimenzije onoga što čini ekstraktivistički ekonomski model – a zatim razmotrimo kako ići dalje od ekonomskih razmatranja ekstraktivizma.

Prvo, da bi ekstraktivizam funkcionisao, svaki se oblik biofizičke „prirode“ mora pretvoriti u prirodni resurs. Što će reći da se priroda zamišlja kao sirovina (npr. resursi kao nafta, tlo ili drveće) za proizvodnju robe (npr. benzina, hrane ili drvne građe). To pojednostavljuje mnogostrukost odnosa između prirode i društva u koje se upliće takav ekonomski model.

Kad razmišljamo o učinku ekstrakcije na okoliš, svakako moramo razmotriti šta će se dogoditi s drugim prirodnim elementima povezanim s ekstrahiranim resursom, uključujući vodu, zrak, tlo, biljke, te ljude i ostale životinje. U ekosistemima koji trpe učinke ekstrakcije često dolazi do kaskadnog učinka promjene okoliša, pa se tako međusobno povezani elementi prirode nepovratno mijenjaju.

Drugo, ekstraktivni projekti obično se lociraju u marginalne, siromašne i rasizirane (tj. svrstane u nebjelačke) populacije ili blizu njih. Ekstraktivizam dolazi s obećanjima o boljim životnim uslovima, povećanju broja radnih mjesta i razvoju infrastrukture. Ali velike ekstraktivne industrije nipošto nisu nužno zainteresovane za razvoj lokalnog zapošljavanja i poboljšanje životnih uslova lokalnih zajednica. Naprotiv, iskustvo pokazuje da te industrije često smanjuju alternativne ekonomske aktivnosti i remete postojeće mreže zajednica i društvene strukture. Ekstraktivne industrije često ljudima oduzimaju pravo na zemlju, što rezultuje kulturnim poremećajima i nasiljem.

Marginalne populacije još uvijek snose najveći teret društvenih troškova ekstraktivizma, a od njih ne ostvaruju nužno nikakvu korist. Zato se zahtjevi za socijalnom i ekološkom pravdom vrte oko tvrdnji da su društveni i ekološki troškovi ekstraktivizma veći od ikakve ekonomske koristi, ali da se to pri odlučivanju uopšte ne uzima u obzir.

Novi zahtjevi feminističkih pokreta i domorodačkih braniteljica naglašavaju odnos između ekstraktivizma i patrijarhalnog i rasnog nasilja, te kako to nerazmjerno utiče na žene. Primjeri za to su porast prostitucije i seksualnog nasilja u zajednicama restrukturiranim ekstraktivizmom i eksternalizacija društvenih troškova (prenos odgovornosti za brigu koja je ključna za funkcioniranje bilo koje ekonomije) na žene. Kako su žene primarno odgovorne za reprodukciju života, vrlo su osjetljive na raspad zajednice ili gubitak teritorija. Zbog toga su u otporu protiv ekstraktivizma ženske organizacije na prvoj liniji odbrane svojih teritorija.

Konačno, ekstraktivizam je izrazito politički poduhvat koji održava kapitalistički model akumulacije i uništavanja. Ekstraktivizam je širom svijeta izazvao porast tzv. društveno-okolišnih sukoba, koji su doveli do pooštravanja mjera kojima države i industrije kontrolišu otpor i kriminaliziraju društvene proteste.

Dakle, ukratko, ekstraktivizam treba definisati kao ni slučajno neutralan ili apolitičan; to je ekonomski model koji odražava specifičnu političku poziciju koja se oslanja na zadano, unaprijed definisano razumijevanje razvoja usmjerenog na rast kao krajnje dobro. Ekstraktivizam tako jača političko-ekonomske aranžmane štetne po sve marginalizovane lišene moći da utiču na političke odluke.

Iz perspektive ekstraktivističke politike, otpor protiv ekstraktivizma je izraz naivnog tvrdoglavog mentaliteta Ne u mom dvorištu (NIMBYizam/Not in My Backyard-ism) iliti ignorisanje ekonomskih potreba zemalja koje bi se pomoću ekstraktivnih projekata mogle „razviti“. U stvarnosti akcije otpora osporavaju dominantni ekstraktivistički svjetonazor i nejednake odnose moći između aktera koji odlučuju, aktera koji imaju koristi i aktera koji snose negativne posljedice ekstrakcije. U tim okolnostima je ekstraktivizam potpuno suprotan društvenoj i ekološkoj pravdi, kao i brizi za prirodu i sam život.

Sve u svemu, ekstraktivizam kao jedini model proizvodnje ostaje jedan od najvećih ekspanzionističkih globalnih pothvata i guši sve ostale načine življenja sa zemljom. Petstogodišnje nasljeđe ekstraktivizma dio je trajnog imperijalističkog interesa industrijskih sila da diljem svijeta osiguraju pristup i kontrolu nad prirodnim resursima, čak i u današnjim tranzicijama zelene energije. Kao takav, ekstraktivizam stoji u oštroj suprotnosti s procvatom alternativnih oblika egzistencije i korištenja zemlje.

Protivljenje ekstraktivizmu ne znači da ljudi uopšte ne mogu koristiti neki resurs i nipošto ne implicira binarni izbor između ekstraktivizma ili nerazvijenosti. Naprotiv, anti-ekstraktivizam se fokusira na to kakvu vrstu života u cjelini želimo ostvariti i kako gradimo globalne sisteme pravde. Možemo se izdržavati s nekoliko neekstraktivističkih načina proizvodnje i reprodukcije fokusiranih na dostojanstven život za sve.

IZVOR: Uneven Earth

Objavljeno: 03/07/2020.

FOTO: Reinhard Jahn via Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 de

Objavljeno na RIJEČ i DJELO: 

04/10/2024